1-bosqich. 4-tur: Islom diniga oshkora da'vatning boshlanishi
4-tur

Mavzu: Islom diniga oshkora da'vatning boshlanishi

1. Oshkora da’vatga asos bo‘lgan oyat qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?
a) Toha surasi, 5-oyat
b) Shuaro surasi, 214-oyat
c) Hijr surasi, 94-oyat
To’g’ri javob: Hijr surasi, 94 oyat.
Izoh: Mushriklarning tahdidi kuchayib ketganligi sababli Rasululloh SAV qurayshning katta yig’inlarida oshkora da’vat olib bormadilar. Musulmonlar pinhona ibodat qilishar, namozlarini ko‘pincha Makkaning tog’lariga chiqib, pana-pastqamda o‘qishardi. Ularning soni o‘ttizdan oshganda Rasululloh SAV hammalarini bir joyga jamlab, din ahkomlarini o‘rgatishlari va yo‘q-yo‘riq ko‘rsatishlari zarur bo‘lib qoldi. Shu maqsadda birinchilar qatori islom diniga o‘tgan Arqam ibn Abu Arqamning hovlisiga yig’ildilar. Shu paytgacha Hijr surasining: "Senga buyurilganini oshkora o‘rtaga tashla, mushriklar bilan teng bo‘lma", degan 94-oyati nozil bo‘lguncha maxfiy ish tutilgan edi. Bu oyat kelgach, Rasululloh SAV Allohning va’dasi va yordamiga ishonib, oshkora da’vatga o‘tdilar. ("Nurul Yaqin”)

2. Payg'ambarimiz SAV qarindoshlarini ochiq davat qilishlariga nima sabab bo'lgan?
a) Qurayshda islom sezilib musulmonlar orasi kengayib ularga nisbatan zulm kuchayganda qabiladagi hurmatlik insonlardan himoya istab
b) Abu Bakr r.a. ni kaltaklanganlarini oson qabul qila olmaganlari sabab
c) Shuaro surasining 214-oyati nozil bolishi sabab
To’g’ri javob: Shuaro surasining 214-oyati sabab.
Izoh: Shu paytgacha Hijr surasining: "Senga buyurilganini oshkora o‘rtaga tashla, mushriklar bilan teng bo‘lma", degan 94-oyati nozil bo‘lguncha maxfiy ish tutilgan edi. Bu oyat kelgach, rasululloh Ollohning va’dasi va yordamiga ishonib, oshkora da’vatga o‘tdilar. ("Nurul-yaqiyn")

3. Alloh Ta'alo Payg'ambarimizni (salollohu alayhi va sallam) ochiq da'vatga eng birinchi o'z yaqinlaridan boshlashni buyurib oyat nozil qilgandan keyin ular qarindosh-urug'larini mehmonga chaqirdilar. Shu mehmondorchilikda qancha inson yig'ilgandi?
a) 60 ga yaqin.
b) 45 ga yaqin
c) 30 ta.
To’g’ri javob: 45ga yaqin.
Izoh: Yuqoridagi oyat nganidan so'ng Rosululloh (sallollohu alayhi va sallam) qarindosh-urug'lar bani Hoshimni uylariga mehmonga chaqirdilar. Ular o'zlari bilan Abdulmuttolib inb Abdulmannof avlodidan bir nafar bilan yi'g'ilishdi. Va ular qirq beshga yaqin erkak edilar. (Ar-Rahiyq Al-Maxtum)

4. Nubuvvatning nechanchi yiliga qadar mushriklar musulmonlarga majlislarda o'tirishlarda gapirish Qur'on tilovat qilish yoki Namoz o'qishlari uchun umuman imkon berishmas edi?
a) beshinchi yilning oxirlariga qadar.
b) to'rtinchi yilning boshlariga qadar.
c) oltinchi yilgacha.
To’g’ri javob: Beshinchi yilning oxirlariga qadar.
Izoh: Mushriklar musulmonlarni insonlar orasida Islomga da'vat yoki Qur'on tilovati qilayotganlarini imkonlari bor boricha yashirishar ularni Namoz o'qiyotgan yoki tilovat qilayotgan holda ko'rsalar xar hil o'yinlar kulgu mazah qilib insonlarni hayollarini chalg'itar ularni musulmonlarni ovozini chiqarishga umuman yo'l qo'ymaslikka harakat qilardilar. Hattoki Nabiy alayhissalom ham majlislar va o'tirishlarda qur'on tilivat eta olmasdilar. va Bu hol nubuvvatdan beshinchi yiloxirlariga qadar davom etdi. Bu ham tilovatdan maqsad nima ekanligini tushunmasdan oldin boshlanadigan kutilmagan hodisalar tufayli edi. (Ar-Rahiyq Al-Maxtum)

5. Alloh Ta'alo Muddassir surasining 11-25 oyatlarini Payg'ambarimizga qarshi isyon qilgan qaysi mushrik haqida nozil qildi?
a) Abu Lahab
b) Umayya ibn Halaf
c) Valiyd ibn Mug'iyra
To’g’ri javob: Valiyda ibn Mug’iyra.
Izoh: Alloh ta'alo Valiyd ibn Mug'yra to'g'risida Muddassir surasining 16 oyatini nozil qildi (11 dan 26 gacha) va shu bilan birga uning o'ylarini kayfiyatini ochdi. (Ar-Rahiyq Al-Maxtum)
18. Chunki u (Qur’onni eshitgach, bu ilohiy Kitobga qanday tuhmat qilish to‘g‘risida) o‘yladi, reja tuzdi.
19. Halok qilingur, qanday reja tuzdi-ya?!
20. Yana halok qilingur, qanday reja tuzdi-ya?!
21. So‘ngra u (o‘ylagan rejalariga) qaradi.
22. So‘ngra (Qur’ondan biron ayb topa olmagach, peshonasini) tirishtirdi va (aftini) burishtirdi.
23. So‘ngra (Haqdan) yuz o‘girdi va kibr-havo qildi.
24-25. Bas, u: «Bu (Qur’on Allohning so‘zi emas, balki) faqat (avvalgilardan naql qilinayotgan bir sehrdir. Bu faqat basharning so‘zidir», dedi. ( Muddassir surasi)

6. Alloh yo'lida azoblanib ko'r bo'lib qolgan va mushriklarning fitnalariga qarshi go'zal javobi uchun Alloh uning ko'zlariga qaytadan nur bergan ayolning ismi nima?
a) Zinnira.
b) Sumayya
c) Ummu Ubays.
To’g’ri javob: Zinnira
Izoh: Va Zinnira Islomni qabul qilgan va Alloh yo'lida azoblangan ayollardan edi. Ko'zlari yaralanib oxiri ko'r bo'lib qolgandi. Mushriklar unga: "senga Lot va Uzzoning qarg'ishi yetdi" deyishdi. U: Yo'q Alloh haqqi ulardan emas bu Alloh huzuridandir. Agar hohlasa o'zi davolaydi dedi. Va Alloh unga ko'zlarini qaytardi. Mushriklar: "Bu Muhammadning sehrlaridan biri" deyishdi. (Ar-Rahiyq Al-Maxtum)

7. Bilol (r.a) qulikdan ozod qilgan inson?
a) Abu Bakr (r.a)
b) Usmon (r.a)
c) Talha (r.a)
To’g’ri javob: Abu Bakr r.a.
Izoh: Bilol ibn Raboh qurayshlik Umayya ibn Xalafil Jo‘mahining quli edi. Umayya o‘z quli islom diniga kirganini eshitgach, uning bo‘yniga arqon solib, bolalariga jonli o‘yinchoq sifatida berib qo‘ydi. Xuddi buyumdek, hayvondek xo‘rlangan Bilol Ollohning birligiga sira shak keltirmadi. Bu azoblar kor qilmaganini ko‘rgan Umayya yozning eng jazirama kunlari uni qoq peshinda hovur ufurib turgan cho‘lga olib borardi. Yerga oyoq bosib bo‘lmas, qumga tuxum qo‘ysa pishar, tovondan o‘tgan issiq miyadan tutun chiqarardi. Umayya Bilolni issiq qumga chalqancha yotqizib, ustiga bahaybat tosh bostirar va Muhammaddan yuz o‘girib, Lot, Uzzo degan butlarga cho‘qinmasang, mana shunday azobda qiynab o‘ldiraman der, Bilol esa og‘ishmay: "Olloh bir, Olloh bir", deya javob qaytarardi. Kunlarning birida xuddi shunday dahshatli azobning ustiga Abubakr kelib qoldi. "Ey Umayya, bir bechoraga shuncha azob bergani Ollohdan qo‘rqmaysanmi? Uni tokay qiynaysan?" dedi u. "Uni sen yo‘ldan ozdirding. Qani qo‘lingdan kelsa, uni qutqarib olmaysanmi?" — dedi Umayya zahrini sochib. Abubakr shu zahoti Bilolni sotib olib, ozod qildi. (Nurul-yaqiyn)

8. Asadulloh (Allohning she'ri) deya nom olgan sahoba?
a. Umar roziyallohu anhu
b. Sa'd ibn Abu Vaqqos roziyallohu anhu
c. Hamza roziyallohu anhu
To’g’ri javob: Hamza r.a.
Izoh: Jismoniy jihatdan haddan tashqari baquvvat, o‘ta jasur Hamza musulmonlarning qalqoniga, mushriklarning yuragiga g‘uluv soladigan qudratli bahodirga aylandi va unga Asadulloh (Olloh-ning sheri) deya nom berildi. (Nurul-yaqiyn)

9. Qaysi oyatlar hazrati Umar ibn Hattobni zalolatdan chiqib, Haq yo'liga kirishlariga sababchi bo'ldi?
a. Rahmon surasining 1-5 oyatlari
b. Toha surasining 1-6 oyatlari
c. Hadid surasining 1-2 oyatlari
To’g’ri javob: "Toha” surasining 1-6 oyatlari.
Izoh: Mushafga nisbatan hurmatda bo‘lishini talab qilgan holda Fotima (r.a.) javob berdi:
- Akaginam, sen Allohga sherik tutganing uchun nopoksan, holbuki, bu Kitobga faqat pokiza insonlargina qo‘l tekizadi. Tur, oldin tahorat ol!
Umar g‘usl qildi. Keyin unga Qur’ondan Toha surasining oyatlari yozilgan sahifalarni berishdi. Umar ularni o‘qib, chuqur o‘yga toldi. Yuzida hidoyatning nurlari jilolana boshladi.
"Bu qandayin sharafli, qandayin lazzatli kalom! Bundan-da go‘zal, bundan-da shirin so‘z bo‘lishi mumkin emas!" (Sahabalar Ansiklopedisi)

10. U Ummu Anmorning quli bo'lgan. U yasagan qilichlar Makkada mashhur bo'lgan. Islomni qabul qilgan bu mashhur sahoba-temirchi kim edi?
a. Xabbob ibn Arat
b. Abu Fukayha
c. Suhayb Rumiy
To’g’ri javob: Xabbob ibn Arat.
Izoh: Ummu Anmar o‘zining yangi qulini Makkaning qurol yasaydigan temirchisiga olib borib, unga hunar o‘rgatishligini so‘rab, unga qilich yasashni o‘rgatishligini iltimos qilib topshirdi. Aqlli bola tez orada bu hunarni egalladi va ancha mahoratli usta ham bo‘ldi. Qachon Xabbob o‘rganib bo‘lganidan so‘ng Ummu Anmar qilich yasashlik uchun va undan foyda ko‘rishlik maqsadida unga alohida temir do‘kon qilib berdi va har xil kerakli asboblarni ham olib berdi. (Hayatus sahaba)

11. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) harami sharifda namoz o‘qib turganlarida kim u zotni kelib bo‘g‘ishga jur’at etdi?
a) Abu Jahl
b) Abu Lahab
c) Uqba ibn Abi Mu’ayt
To’g’ri javob:Uqba ibn Abu Mu’ayt.
Izoh: Kunlarning birida payg‘ambar alayhis-salom namoz o‘qiyotganlarida Uqba orqadan kelib u kishining bo‘yniga choponini tashlab, bo‘ga boshladi. Tasodifan kelib qolgan hazrat Abu Bakr rasulullohni ajratib oldi-da, Mo‘minlar surasining "Robbing Olloh" degan va "robbingiz tomonidan sizlarga mo‘jizalar olib kelgan kishini o‘ldirasizlarmi", degan oyatini aytib, mushrikni koyidi. (Sahihul Buxoriy)

12. Allohga qasamki ertaga Muhammad SAV namoz o’qiyotganda boshini tosh bilan majaqlab tashlayman degan kim edi?
a) Abu Jahl
b) Abu Lahab
c) Os ibn Voil
To’g’ri javob:Abu Jahl.
Izoh: Abu Jahl mal’un turib:
— Ey Quraysh xalqi, mana ko‘rdinglar, Muhammad bilan bo‘lgan muomalamiz shu bo‘ldi, dinimizni xorlab, butlarimizni haqorat qilib, ota-bobolarimizni, bizni ahmoq sanab yuribdi... Endi men o‘z ko‘nglimda shunday ahd qildimki, agar ertaga kelib Baytulloh oldida yana o‘z namozini o‘qimoqchi bo‘lsa, naqd sajdaga bosh qo‘ygan chog‘ida qo‘l ko‘targudek og‘ir tosh bilan urib boshini yanchaman... — dedi.
Ertasi kuni o‘zi degandek bir cho‘ng toshni tutib, poylab turdi. Qachonki Payg‘ambarimiz sajdaga bosh qo‘yib edilar, yomon niyat bilan poylab turgan Abu Jahl bir katta tosh ko‘targan holda urmoqchi bo‘lib yaqin keldi. Kelishi hamon ko‘kragidan itargandek bo‘lib, orqaga qaytdi. Qo‘rqqanidin rangi o‘chib, tosh ko‘targan qo‘li jonsizlanib, uni tashladi.
— Ey Abul Hakam, senga nima hodisa bo‘ldi? — deb undin so‘radilar.
Anda ul:
— Kechagi aytgan ishimni qilmoqchi bo‘lib, yaqin borgan edim, tishlari nayzadek, umrimda ko‘rmagan haybatlik bir bug‘ro tuya oldimdan to‘g‘ri chiqib, og‘zini g‘ordek ochib, menga hamla qildi. Bo‘lgan voqea shuldir,— dedi. Payg‘ambarimiz:
— Ko‘ringan bug‘ro tuya birodarim Jabroildur, agar menga yaqinlashsa, uni halok qilur edi, — dedilar. (Tarixi Muhammadiy)

13. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan kurash tushgan va shu bilan islomni qabul qilgan Qurayshlik pahlavon kim edi?
a. Tufayl ibn Abu Amr
b. Rakona ibn Abdu Yazid
c. Xolid ibn Valid.
To’g’ri javob: Rakona ibn Abdu Yazid
Izoh: Quraysh qabilasi ichida Rakona ibn Abdu Yazid nomlik bir pahlavon yigit bor edi. Kurash maydonida otog‘i chiqqan, yonboshi yerga tegmagan edi. Bir kun xoli bir ko‘chadan o‘tib borayotganida, Payg‘ambarimiz aning oldidan chiqib:
— Ey Rakona, Xudodin qo‘rqgil, mening nasihatimni qabul qilib, Islom diniga kirgil, — dedilar. Anda Rakona:
— Ey Muhammad, sening kelturgan bu dining haqligini qaydin bilurman? Uning haqligiga biror belgi ko‘rsatsang, qabul qilayin, — dedi. Anda Rasululloh:
— Sening pahlavonligingga so‘z yo‘qdur. Kuch-quvvatda barchadin o‘zingni ustun chog‘larsan. Qo‘pgil (tur), ikkovimiz bu yerda kurashaylik. Agar seni yiqar bo‘lsam, mening haq payg‘ambarligimga ishonib, iymon keltururmisan? — dedilar. Ul ham roziligini bildirib, tura kelib kurashga tutindi. Muborak qo‘llari tekkan hamon butun kuchidin ajradi, ikki bukib, ani yerga urdilar. Bu ishga Rakona hayron qolib, qaytadin kurashmoqni talab qildi. Bu qatimda esa, burungidin og‘irroq holga qoldi. (Tarixi Muhammadiy)

14. Abu Bakr (r.a) ga siddiq unvoni nimaga berilgan?
a) Muhammad (s.a.v) merojga chiqqanlarini tasdiqlaganlari uchun
b) Muhammad (s.a.v) paygambarliklarini tasdiqlaganlari uchun
c) Muhammad (s.a.v) qilgan hizmatlari uchun.
To’g’ri javob: Muhammad (s.a.v) merojga chiqqanlarini tasdiqlaganlari uchun
Izoh: Rasululloh alayhissalom ul janobning rostgo‘yliklari, omonatdorliklari hamda Isro va Me’roj hodisasini eng birinchi bo‘lib tasdiqlaganliklari uchun Siddiq deb nom qo‘ygan edilar. Ya’ni, Rasulu akrom hazratlari janobni rostgo‘ylarning rostgo‘yrog‘i degan yuksak sifat bilan oliy maqom darajasiga ko‘targandilar. (Xulafoi roshidiyn)

15. Habashistonga qilingan birinchi hijratda kim bu jamoaga boshliq etib tayinlangan edi?
a) Usmon ibn Maz’un
b) Ja'far ibn Abu Tolib
c) Zubayr ibn Avvom.
To’g’ri javob: Usmon ibn Maz’un
Izoh: Vaziyat keskinlashib, musulmonlarning hayoti xavf ostida qolgani uchun rasulullohning ko‘rsatmasiga binoan bir qism odam diniy ta’limotni asrash niyatida uy-joy, mol-mulkini tashlab, yurtini tark etishga qaror qildi. Bu islom tarixidagi dastlabki hijrat edi. Muhojirlardan o‘n kishi erkak va beshovlon ayol bo‘lib, bular Usmon ibn Affon va uning rafiqasi, rasulullohning qizlari Ruqiyya, Abu Salama ayoli Ummu Salama bilan, Abu Salamaning o‘gay birodari Abu Subra ibn Abu Rahm ayoli Ummu Gulsum bilan, Omir ibn Robiya ayoli Laylo bilan, Abu Xuzayfa ibn Utba ibn Robiya ayoli Suhaylning qizi Sahla bilan, Abdurahmon ibn Avf, Usmon ibn Maz’un, Mus’ab ibn Umayr, Suhayl ibn Bayzo, Zubayir ibn Avvomlar edi. Ibn Hishomning rivoyat qilishicha, Usmon ibn Maz’un ularga boshliq etib tayinlandi. (Nurul-yaqin)

16. Habashistonga qilingan birinchi hijratda quyidagi kishilardan qaysi birlari ishtirok etmagan?
a) Abu Subra ibn Abu Rahm, Omir ibn Robiya
b) Mus’ab ibn Umayr, Abdurahmon ibn Avf
c) Abdulloh ibn Mas’ud, Ubaydulloh ibn Jahsh
To’g’ri javob: Abdulloh ibn Mas’ud, Ubaydulloh ibn Jahsh
Izoh: Vaziyat keskinlashib, musulmonlarning hayoti xavf ostida qolgani uchun rasulullohning ko‘rsatmasiga binoan bir qism odam diniy ta’limotni asrash niyatida uy-joy, mol-mulkini tashlab, yurtini tark etishga qaror qildi. Bu islom tarixidagi dastlabki hijrat edi. Muhojirlardan o‘n kishi erkak va beshovlon ayol bo‘lib, bular Usmon ibn Affon va uning rafiqasi, rasulullohning qizlari Ruqiyya, Abu Salama ayoli Ummu Salama bilan, Abu Salamaning o‘gay birodari Abu Subra ibn Abu Rahm ayoli Ummu Gulsum bilan, Omir ibn Robiya ayoli Laylo bilan, Abu Xuzayfa ibn Utba ibn Robiya ayoli Suhaylning qizi Sahla bilan, Abdurahmon ibn Avf, Usmon ibn Maz’un, Mus’ab ibn Umayr, Suhayl ibn Bayzo, Zubayir ibn Avvomlar edi. Ibn Hishomning rivoyat qilishicha, Usmon ibn Maz’un ularga boshliq etib tayinlandi. (Nurul-yaqin)

17. Kim islomga kirgach, musulmonlar kuchayib, o‘zlariga ishonch paydo bo‘lgan va uning talabiga binoan nomozni masjidda o‘qiy boshlashgan?
a) Umar ibn Xattob
b) Hamza ibn Abdulmuttalib
c) Tufayl ibn Amr
To’g’ri javob: Umar ibn Xattob
Izoh: "Sahih-ul-Buxoriy"da rivoyat qilinishicha, Umar islomga kirgach, musulmonlar kuchayib, o‘zlariga ishonch paydo bo‘lgan va uning talabiga binoan nomozni masjidda o‘qiy boshlashdi. ("Ash'arai mubashshara va Payg'ambarimiz SAV", "Nurul-yaqiyn")

18. U johilyat davrida ruhiy kasal odamlarni, nopok mavjudotlar ta'siridagi kasal odamlarni davolar edi. O'sha davrda Makkaning johil odamlari Rasululloh SAVni ruhiy kasal deb ayblar edilar. Shunda u Muhammad SAV oldilariga kelib, u zotni davolamoqchi ekanligini bildiradi. Rasululloh SAV unga kalima bilan da'vat qiladilar va o'sha zahoti u islomni qabul qiladilar. Bu sahoba kim?
a) Damod r.a.
b) Abu Subra r.a.
c) Suhayl ibn Yabzo r.a.
To’g’ri javob: Damod r.a.
Izoh: Damod r.a. johilyat davrida ruhiy kasal odamlarni, nopok mavjudotlar ta'siridagi kasal odamlarni davolar edi. O'sha davrda Makkaning johil odamlari Rasululloh SAVni ruhiy kasal deb ayblar edilar. Shunda u Muhammad SAV oldilariga kelib, u zotni davolamoqchi ekanligini bildiradi. Rasululloh SAV unga kalima bilan da'vat qiladilar va o'sha zahoti hz. Damod islomni qabul qiladilar. (Muhammad Yusuf Kandehlaviy, Hayatus Sahaba)

19. "Sizlar Muhammaddan bolalik chog‘idayoq xursand edinglar, u orangizdagi eng rostgo‘y, eng ishonchli kishi edi, Voyaga yetib, payg‘ambar bo‘lganda uni sehrgarga chiqardinglar. Ollohning nomi bilan qasamyod qilamanki, u aslo sehrgar emas". Garchi o'zi ashaddiy dushman bo'lsa-da, payg'ambarimizning nubuvvatdan oldingi fazilatlariga tan berib, yuqoridagi gaplarni aytgan inson kim edi?
a) Nazr ibn Xoris
b) Utba ibn Robia
c) Zuhayr ibn Abu Umayya
To’g’ri javob: Nazr ibn Xoris
Izoh: Hatto Abduddor jamoasidan bo‘lmish rasulullohning ashaddiy dushmani Nazr ibn Horis ham u kishidagi fazilatlarga tan berib, Ukoz bozorida o‘tgan bir yig‘inda: "Sizlar (qurayshlarni aytmoqchi) Muhammaddan bolalik chog‘idayoq xursand edinglar, u orangizdagi eng rostgo‘y, eng ishonchli kishi edi, Voyaga yetib, payg‘ambar bo‘lganda uni sehrgarga chiqardinglar. Ollohning nomi bilan qasamyod qilamanki, u aslo sehrgar emas", degan. (Nurul-Yaqiyn)

20. Payg‘ambarlik da’vosini qilgan kishiga shu uch narsadan savol beringlar, buni payg‘ambardan boshqa hech kim bilmaydi. Madinadagi yahud ulamolari aytgan so’z qaysi qatorda to’g’ri berilgan?
a) Hizr alayhissalom va Muso qissasi, Ya'juj va Ma'juj, inson ruhi haqida
b) Ashobi Kahf qissalari, Butun olam atrofini aylangan bir odam, inson ruhining haqiqati
c) Luqmon hakim, Zulqarnayn qissasi, G'or egalari qissasi.
To’g’ri javob: Ashobi Kahf qissalari, Butun olam atrofini aylangan bir odam, inson ruhining haqiqati
Izoh: — Andog‘ bo‘lsa, ul payg‘ambarlik da’vosini qilgan kishiga shul uch narsadin savol beringlar, buni payg‘ambardin boshqa hech kim bilmaydi.
1. O‘tmish zamondagi Ashobi Kahf qissalaridin so‘ranglar.
2. «Butun olam atrofini aylangan bir odam o‘tgan, u kim?» deb so‘ranglar.
3. Inson ruhining haqiqati nimadur?
Agar shu uch savolga haqiqati ila javob bera olsa, bilinglarkim, u kishi payg‘ambardur. Anda u odamga iymon keltirib, ko‘rsatgan yo‘liga kirish kerak, agar bu savollarga javob bera olmasa, ul chog‘da uning yolg‘onchiligi ma’lum bo‘lib, o‘zi jazoga loyiqdur, dedilar. (Tarixi Muhammadiy)